Dit is het schilderij ‘Dort or Dordrecht: The Dort Packet-Boat from Rotterdam Becalmed, dat Joseph Mallord William Turner (1775–1851) in 1818 in Londen schilderde. Hij kon zich baseren op de vele schetsen die hij in en om Dordrecht had gemaakt en die zorgvuldig in Tate Britain worden bewaard.
Op reis had Joseph Mallord William Turner er een handje van om dingen kwijt te raken. ,,Op elke trip maakt hij onveranderlijk meer dan de helft van zijn bagage zoek’’, zei een goede kennis over hem, ,,hij is de nonchalantste persoon die ik ken.’’
Toen hij in 1817 voor het eerst Nederland bezocht, zag hij zelfs kans om zijn hele reistas ergens te laten staan. In Dordrecht, in Rotterdam of was hij hem al eerder vergeten? Drie shirts, een nachthemd, een scheermes, een paraplu — alles weg.
Met zijn schetsboeken ging de schilder zorgvuldiger om. Die had hij, met zijn potloden, altijd onder handbereik. In Tate Britain in Londen worden die schetsboeken nóg zorgvuldiger bewaard dan Turner zelf al deed. Eén ervan is gecatalogiseerd onder de naam ‘Rotterdam Sketch Book’, een ander heet ‘Dort Sketch Book’ — Dort = Dordt: zo noemen Dordtenaren hun stad —, een derde ‘Holland Sketch Book’.
Als oud-Dordtenaar voel ik mijn hart altijd een sprongetje maken als ik in een museum de contouren van mijn geboortestad op een schilderij van een oude meester herken. Dordtse schilders hangen overal, maar ook schilders van elders lieten zich graag door het licht en het water rond Hollands oudste stad betoveren. Daardoor kom je de toren van de Grote Kerk met zijn vier enorme wijzerplaten, een voor elke windrichting, over de hele wereld tegen.
William Turner schilderde Dort or Dordrecht: The Dort Packet-Boat from Rotterdam Becalmed thuis in Londen, het meet 259 bij 185 cm. Het hangt in Amerika: het behoort niet tot het Turner-legaat in Tate Britain. Sterker nog: Tate Britain kan het online om copyrightredenen niet tonen: ,,Sorry.’’ Google brengt je naar talloze sites waarop je het doek wél kunt bekijken. Er zijn zelfs posters van.
Dort or Dordrecht: The Dort Packet-Boat from Rotterdam Becalmed toont de stad vanuit het noorden. Het water van de Noord is een spiegel, de zeilen van de pakketboot vangen nauwelijks wind, de vlag hangt slap. De gevels van de panden langs de rivier kloppenniet, maar de Grote Kerk staat er waarheidsgetrouw in al zijn glorie bij, blakend in het gouden avondlicht, net als de pakketboot die, op de voorgrond, iets links van het midden ligt, wat het doek veel diepte geeft.
Turner kon het schilderij, dat hij in mei 1818 tentoonstelde in de Royal Academy, meteen kwijt voor 500 guineas, zo’n 42.300 hedendaagse Britse ponden — een veel prettiger manier om iets kwijt te raken. Dankzij de gelukkig niet kwijtgeraakte schetsboeken, kon William Turner dit magnifieke doek schilderen.
Ik zeg wel schetsboeken, maar qua formaat moet je eerder denken aan de huidige moleskins, zie ik in de Print & Drawings Room van Tate Britain, waar ik op afspraak de schetsen van Turner bekijk.In de begeleidende catalogus worden ze per bladzijde summier beschreven. De schetsboekjes worden bewaard in doosjes en die komen ongetwijfeld uit een ruimte waar de luchtvochtigheid nauwlettend in de gaten wordt gehouden. Claire slaat de bladzijden voor mij om, gek genoeg zonder witte handschoenen. Foto’s maken mag niet, vooruit, eentje dan als ik een pas van de tafel vandaan ga.
Het voelt, ook al mag ik ze niet aanraken, bijzonder dat ik hier de schetsen bekijk die William Turner in Nederland maakte. Het ‘Rotterdam Sketch Book’, dat in de (verouderde) catalogus nogal ruim is gedateerd: 1837-41, is gebonden in karton meer leer; het heeft lusjes voor een potlood.
Goed te zien is hoe Turner te werk ging: een snelle ‘skyline’ met een enkele potloodlijn, daken, torentjes, een kerk. Schepen, soms meer dan een schets, een enkele keer zeer gedetailleerd. Een dreigende lucht. Figuren, met nadruk op hun kleding. De Rotterdamse schetsen zijn vaak gefocust op Laurenstoren. Hij tekende ook de Hofpoort die al in 1833 werd afgebroken, wat de Nederlandse kunsthistorica Quirine van der Meer Mohr ertoe bracht om het Rotterdam Sketch Book vroeger te dateren dan 1837-41.
Ik vind, als ik zo vrij mag zijn, een andere fout in de catalogus. Een paar keer spreekt die van de ‘church of St. Lawrence, Rotterdam’, terwijl toch duidelijk — aan de wijzerplaten — de toren van de Dordtse Grote Kerk is te herkennen.
Er moeten trouwens nog meer Hollandse schetsboekjes van Turner bestaan dan de drie die ik te zien krijg: Van der Meer Mohr spreekt op de website van Tate Britain over tien, waarvan er zes zijn volgetekend tijdens de reizen van 1817 en 1825. Veel van zijn Europese reizen, zoals die langs de Rijn richting Straatsburg en verder naar Zwitserland en Venetië, begonnen of eindigden in Rotterdam.
Je ziet Turner aan wal stappen. Net uit Engeland komend, zet hij zijn reistas op de kade, haalt zijn schetsboekje tevoorschijn en begint koortsachtig te tekenen. Als hij juist op weg is naar huis, staat hij wéér te schetsen, want altijd is er wel iets dat zijn blik trekt. Groot is kans dat hij nu zijn reistas kwijt is.
Dit verhaal stond op 30 maart 2018 in NRC.
Schilderij hierboven: Joseph Mallord William Turner, 1775–1851, British, Dort or Dordrecht: The Dort Packet-Boat from Rotterdam Becalmed, 1818, Oil on canvas, Yale Center for British Art, Paul Mellon Collection, B1977.14.77.
hetvrijevolk.wordpress.com 